Dịch vụ tài chính theo chuỗi giá trị nông nghiệp

Phát triển các dịch vụ tài chính theo chuỗi giá trị nông nghiệp có thể được định nghĩa thông qua những lợi ích về mặt tài chính gia tăng cho các nhà sản xuất nông nghiệp, sự tăng trưởng giá trị sản xuất trong lĩnh vực nông nghiệp, gia tăng khả năng cạnh tranh trong xuất khẩu của ngành và khả năng đáp ứng nhu cầu thực phẩm, giảm đói nghèo, đặc biệt là ở khu vực nông thôn (African Development Bank, 2013).

Đã có một số nghiên cứu đánh giá vai trò của các dịch vụ tài chính trong việc phát triển và gia tăng giá trị cho chuỗi giá trị nông nghiệp (Coon & cộng sự, 2010; Dadson & Ramatu, 2014; Swamy & Dharani, 2016; Dadson, 2018). Nhìn chung, các nghiên cứu đều cho rằng tiếp cận các sản phẩm tài chính theo chuỗi giá trị đã cải thiện năng suất của các chủ thể trong chuỗi cũng như lợi nhuận của các tổ chức tài chính vi mô. Tuy nhiên, sự thiếu hụt các dịch vụ hỗ trợ tài chính đi kèm đã khiến các trung gian tài chính giảm động lực cung ứng các dịch vụ tài chính cho lĩnh vực nông nghiệp. Chuỗi giá trị nông nghiệp phát triển theo khuynh hướng ngày càng phức tạp nên ngoài nhu cầu về vốn, các nhu cầu khác như quản trị tài sản, thanh toán, bảo hiểm nông nghiệp… cũng cần được đáp ứng (Coon & cộng sự, 2010).

Kể từ khi cải cách nền kinh tế, đặc biệt là trong lĩnh vực nông nghiệp, Việt Nam đã trở thành một quốc gia có thu nhập trung bình nhưng vẫn đang đối mặt với hàng loạt thách thức trong tăng trưởng nông nghiệp và phát triển bền vững. Trong tương lai gần, ngành nông nghiệp sẽ khó duy trì tốc độ tăng trưởng hiện tại nếu mô hình phát triển tiếp tục tăng trưởng sản xuất dựa trên tài nguyên, lạm dụng đầu vào và xuất khẩu nguyên liệu thô. Đã đến lúc cơ cấu lại ngành nông nghiệp theo hướng cải thiện chất lượng, hiệu quả, gia tăng giá trị và bền vững (FAO, 2017).

Theo đó, phát triển chuỗi giá trị là một trong những biện pháp hữu hiệu để gia tăng giá trị của nông sản, góp phần tăng thu nhập cho nông dân. Đây là động lực thực hiện tài chính toàn diện cho phát triển nông nghiệp, nông thôn ở Việt Nam.

Các yếu tố ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính theo chuỗi giá trị nông nghiệp

Đặc điểm của hộ nông dân: Giới tính

Johnson (2006) chỉ ra rằng phụ nữ kể cả trong phạm vi cá nhân, hộ gia đình, cộng đồng hay bối cảnh quốc gia đều bị ảnh hưởng bởi các trở ngại tài chính, kinh tế, văn hóa, chính trị và pháp lý đối với khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính của họ. Do tư tưởng phân biệt về giới, phụ nữ thường ngại tiếp cận các dịch vụ tài chính, vì sợ bị coi là không thể chăm sóc gia đình bất kể họ có được xem là phân khúc thị trường đầy tiềm năng của các tổ chức tài chính (Fletschner & Carter, 2008). Phụ nữ thường không kiểm soát được lợi thế về đất đai, tài sản và quyền thừa kế nên khả năng tiếp cận tín dụng bị hạn chế đối với nữ giới (Nwaru, 2011).

Độ tuổi

Mpuga (2010) cho rằng nông dân trẻ có xu hướng tiết kiệm và tiếp cận tín dụng nhiều hơn so với nông dân lớn tuổi. Tuy nhiên, Tang & cộng sự (2010) lại khẳng định điều ngược lại mới đúng vì nông dân lớn tuổi có nhiều vốn và quan hệ xã hội hơn so với nông dân trẻ. Nwaru (2011) không đồng ý với cả hai tuyên bố khi cho rằng tuổi tác không ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận tín dụng. Chen & Chivaku (2008) và Akpandjar & cộng sự (2013) phát hiện rằng khả năng tiếp cận các dịch vụ tài chính có xu hướng tăng theo tuổi tác, nhưng đạt đến một bước ngoặt nhất định sẽ có sự suy giảm do các hiệu ứng vòng đời.

Trình độ học vấn của các thành viên trong hộ

Trình độ học vấn có thể làm tăng khả năng đi vay của nông dân từ thị trường tín dụng chính thức thay cho thị trường tín dụng phi chính thức (Tang & cộng sự, 2010). Ellis & cộng sự (2010) cũng cho thấy rằng những cá nhân có trình độ học vấn càng cao thì càng có nhiều khả năng đi vay và gửi tiết kiệm hơn. Trình độ học vấn càng cao, nông dân càng có khả năng hiểu được nhu cầu cung ứng dịch vụ của các tổ chức tài chính (Dadson & Ramatu, 2014) nên sẽ dễ dàng tiếp cận các dịch vụ tài chính hơn.

Kiến thức tài chính

Lý thuyết Nhận thức kiểm soát hành vi (Perceived behavioural control) cho rằng một ý định hay một hành vi có thể được kích thích hoặc bị cản trở bởi các cơ hội và nguồn lực có sẵn (Ajzen, 1991). Nếu các cá nhân tin rằng họ có đầy đủ khả năng để thực hiện một hành vi nào đó, tức là họ đã nhận thức được rằng mình có thể kiểm soát tốt hành vi và sẽ có ý định thực hiện hành vi. Do đó, nếu một người có kiến thức về các dịch vụ tài chính, quan tâm đến dịch vụ tài chính thì họ sẽ tự tin và có nhiều khả năng sử dụng các dịch vụ tài chính hơn những người khác. Akpandjar & cộng sự (2013) cho rằng những người có trình độ tài chính thấp sẽ ít tham gia vào thị trường tài chính.

Số người phụ thuộc

Các hộ gia đình càng có nhiều người phụ thuộc thì khả năng vay tiền càng cao (Chen & Chivakul, 2008). Các hộ gia đình có tỷ lệ phụ thuộc cao tức là có ít thành viên tham gia vào các hoạt động tạo thu nhập thường sẽ không đủ tiền và có xu hướng dựa vào các khoản vay để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng và giáo dục trẻ em (Li & cộng sự, 2011). Bendig & cộng sự (2009) đã phát hiện thấy các hộ gia đình có tỷ lệ phụ thuộc cao thì nhu cầu tín dụng càng cao vì dễ gặp phải những cú sốc (như bệnh tật). Các gia đình có nhiều người phụ thuộc do nhu cầu chi tiêu quá lớn nên sẽ có ít khả năng gửi tiết kiệm mà đi vay nhiều hơn (Dadson & Ramatu, 2014). Mặt khác, các gia đình có nhiều người phụ thuộc do nhu cầu sinh sống, học tập và làm việc ở xa nên nhu cầu chuyển tiền sẽ lớn hơn.

Thu nhập của hộ

Tỷ lệ tiết kiệm thường tăng lên cùng với mức tăng thu nhập khả dụng. Những người có thu nhập cao cũng có xu hướng đi vay nhiều hơn vì họ kỳ vọng về mức thu nhập cao hơn trong tương lai (Chen & Chiivakul, 2008). Ở nông thôn, các hộ gia đình thường dùng nguồn thu nhập thấp của mình để tự đáp ứng nhu cầu chi tiêu và tái sản xuất (Akpandjar & cộng sự, 2013). Do đó, các hộ gia đình có thu nhập thấp sẽ không có khả năng gửi tiết kiệm cũng như đi vay vì lo sợ không trả được nợ. Theo Dadson & Ramatu (2014), khi giá trị nông sản thu hoạch thấp, nông dân sẽ không có nhiều thu nhập để gửi tiết kiệm, thậm chí sẽ hạn chế đi vay vì hầu hết các tổ chức tín dụng thường dựa vào thu nhập hoặc các khoản tiết kiệm để quyết định cho vay.

Mặt khác, nông dân cũng có thể tham gia vào các hoạt động tạo thu nhập phi nông nghiệp. Một số hoạt động có thể đòi hỏi số vốn lớn và mang lại lợi nhuận cao hơn. Theo đó, các tổ chức tài chính sẽ phát triển các sản phẩm dịch vụ tài chính phù hợp với chu kỳ thu chi từ các hoạt động phi nông nghiệp này nhằm khuyến khích khách hàng sử dụng các dịch vụ tài chính chính thức (Dadson & Ramatu, 2014). Khả năng đi vay của nông dân có thu nhập phi nông nghiệp sẽ cao hơn vì họ có thêm nguồn để trả nợ ngay cả khi năng suất sản xuất nông nghiệp thấp.

Đất đai

Quyền sử dụng đất của hộ nông dân là yếu tố quan trọng mà các hộ thường xem xét khi đưa ra quyết định vay vốn ngân hàng. Điều này là do ở Việt Nam, hầu hết các tổ chức tín dụng đều cho vay với yêu cầu dùng

quyền sử dụng đất làm tài sản bảo đảm. Theo đó, các gia đình thiếu quyền sử dụng đất nhiều khả năng sẽ bị các tổ chức tài chính từ chối cấp tín dụng. Ngược lại, các hộ gia đình có đất sẽ lợi thế hơn các hộ không có đất khi họ tham gia vào một quan hệ tín dụng nông nghiệp (Khoi & cộng sự, 2013). Dadson & Ramatu (2014) cho rằng giá trị của tài sản đảm bảo càng cao thì quy mô của các khoản vay sẽ càng lớn. Đồng thời, nhờ có đất đai mà nông dân có thể thực hiện sản xuất nông nghiệp tạo thu nhập để có tiền gửi tiết kiệm.

Các cú sốc ở cấp độ hộ gia đình

Trong bối cảnh nghiên cứu này, chỉ đề cập đến các cú sốc liên quan đến hoạt động kinh tế, sản xuất nông nghiệp của các hộ gia đình như thiên tai, dịch bệnh, mất mùa… Bendig & cộng sự (2009) lưu ý rằng những cú sốc xảy ra trong quá khứ cũng là yếu tố quyết định đáng kể đến nhu cầu sử dụng dịch vụ tài chính của các hộ gia đình. Dadson & Ramatu (2014) cho rằng kinh nghiệm về những cú sốc đã xảy ra sẽ khuyến khích người dân tiếp cận các dịch vụ tài chính như tiết kiệm, bảo hiểm để bảo vệ bản thân tốt hơn, tránh khỏi những các cú sốc tương tự có thể xảy ra trong tương lai. Khả năng đi vay cũng sẽ tăng lên khi gặp rủi ro vì người nông dân buộc phải bù đắp tổn thất về thu nhập do những cú sốc bất lợi (Dadson & Ramatu, 2014).

Đặc điểm của chuỗi giá trị nông nghiệp: Sự liên kết trong chuỗi

Một trong những lợi ích chính để phát triển chuỗi giá trị đó là khả năng liên kết sản xuất và phân phối một cách có hiệu quả với thị trường khu vực và toàn cầu. Mức độ liên kết trong chuỗi tăng lên khiến cho các mối quan hệ kinh doanh có điều kiện phát triển, từ đó cải thiện uy tín của các nhà sản xuất nông nghiệp (Sudha & Kruijssen, 2011). Liên kết tài chính với các hoạt động khác trong chuỗi sẽ thuyết phục các tổ chức tài chính chính thức bớt lệ thuộc vào tài sản thế chấp khi cho vay. Đây là một điều kiện quan trọng cho phép các nhà sản xuất nông nghiệp quy mô nhỏ có thể huy động vốn từ các tổ chức tài chính chính thức (FAO, 2012). Mặt khác, nhờ có sự gắn kết chặt chẽ mà các thành viên cùng tham gia chuỗi có điều kiện để tiếp cận các dịch vụ tài chính hơn từ chính sách bán chéo sản phẩm của ngân hàng.

Uy tín của chuỗi

Các tổ chức tín dụng vẫn còn tỏ ra e ngại khi tham gia cung ứng dịch vụ tài chính trong lĩnh vực nông nghiệp vì đây là lĩnh vực tài trợ có nhiều rủi ro và khó quản lý. Do đó, các nhà sản xuất trong lĩnh vực này, nhất là những hộ nông dân nhỏ lẻ, còn gặp nhiều khó khăn và hạn chế khi tiếp cận các dịch vụ tài chính chính thức (FAO, 2012). Tuy nhiên, việc tham gia vào chuỗi giá trị có thể sẽ giúp tháo gỡ rào cản giữa ngân hàng và nông dân. Bởi lẽ, điều kiện quan trọng để hình thành chuỗi giá trị đó là các thành viên trong chuỗi phải có quan hệ mật thiết và tin tưởng lẫn nhau nên thông tin cần được chia sẻ đầy đủ và minh bạch, hạn chế bất cân xứng thông tin. Theo Sudha & Kruijssen (2011), sự liên kết của chuỗi giá trị có thể cải thiện uy tín của các nhà sản xuất nông nghiệp, trong khi sự minh bạch về thông tin của các tác nhân trong chuỗi là yếu tố quyết định đến sự thành công của mô hình dịch vụ theo chuỗi giá trị (Konig & cộng sự, 2013). Như vậy, việc tham gia vào chuỗi giá trị sẽ giúp người nông dân cải thiện được uy tín, từ đó dễ dàng tiếp cận các dịch vụ tài chính chính thức hơn.

Sự hỗ trợ của chuỗi

Các nhà sản xuất nông nghiệp có thể nhận được sự hỗ trợ từ chuyên môn kỹ thuật, yếu tố đầu vào đến cả thị trường tiêu thụ khi tham gia chuỗi giá trị (Oberholster & cộng sự, 2015). Những hỗ trợ này có thể đến từ các thành viên khác trong chuỗi và cả các tác nhân bên ngoài chuỗi, bao gồm các đơn vị thuộc Chính phủ hoặc phi Chính phủ (chẳng hạn như hiệp hội, trường đại học, viện nghiên cứu…). Nhờ có những sự hỗ trợ này mà các thành viên trong chuỗi có thể dễ dàng cải thiện kỹ thuật, nâng cao năng suất sản xuất và tìm kiếm thị trường tiêu thụ, từ đó góp phần gia tăng thu nhập cũng như mức độ hấp dẫn đối với các tổ chức tín dụng. Khi các nhà sản xuất nông nghiệp gặp hạn chế trong việc tiếp cận các loại dịch vụ hỗ trợ, đặc biệt đối với các nhà sản xuất có quy mô nhỏ, thì khả năng tiếp cận các khoản vay ngân hàng sẽ giảm (Konig & cộng sự, 2013).

Nhận xét

Nếu sự liên kết của chuỗi là chặt chẽ và uy tín của chuỗi giá trị là cao thì phần lớn nông dân tham gia chuỗi sẽ sử dụng hai loại dịch vụ tài chính cùng một lúc. Các chuỗi có mức liên kết chặt chẽ sẽ giúp nông dân dễ dàng tiếp cận đầu vào và bao tiêu đầu ra nên đảm bảo thu nhập ổn định hơn. Đồng thời, uy tín của chuỗi càng cao thì khả năng cho vay tín chấp sẽ cao hơn hay nông dân sẽ dễ dàng tiếp cận các khoản vay với điều kiện ít khắt khe hơn (FAO, 2012). Tác động của sự hỗ trợ của chuỗi giá trị đến mức độ tiếp cận các dịch vụ tài chính của nông dân là không rõ ràng. Nguyên nhân có thể là do những hỗ trợ từ các chuỗi giá trị đối với nông dân tham gia trong thời gian qua chưa thực sự đạt hiệu quả như kỳ vọng.

Kết quả ước lượng cho thấy, nam giới là chủ hộ có khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính nhiều hơn nữ giới. Nông dân trẻ dễ dàng sử dụng các dịch vụ tài chính chính thức hơn nông dân lớn tuổi. Ngoài ra, kiến thức tài chính, số thành viên phụ thuộc trong hộ, diện tích đất sử dụng, sự cố trong sản xuất nông nghiệp, mức độ liên kết và uy tín của chuỗi giá trị đều có tác động tích cực đến khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính của nông dân. Do đó, các ngân hàng khi phát triển dịch vụ tài chính cho khu vực nông nghiệp nên có chính sách giảm thiểu sự bất bình đẳng về giới, khuyến khích phụ nữ tham gia nhiều hơn vào các giao dịch tài chính với ngân hàng. Các hộ nông dân không có nhiều đất đai cũng là đối tượng chịu thiệt thòi khi tiếp cận tài chính chính thức, đặc biệt là sản phẩm tín dụng. Các ngân hàng có thể tháo gỡ những ràng buộc về tài sản đảm bảo để nông dân có thể dễ dàng đi vay hơn. Đồng thời, để giảm thiểu rủi ro khi cho vay tín chấp, ngân hàng có thể yêu cầu nông dân phải tham gia vào chuỗi giá trị nông nghiệp để nâng cao uy tín khi đi vay.